7.Informatievoorziening
over het restitutiebeleid

Sinds 2018 is zaakgebonden herkomstonderzoek belegd bij het Expertisecentrum Restitutie, dat is ondergebracht bij het NIOD,
dat weer onderdeel is van de KNAW. Volgens het instellingsbesluit van 20 september 2018 heeft het Expertisecentrum daarnaast ook een voorlichtingsfunctie, ‘die op herkenbare wijze als separaat informatiepunt zal worden vormgegeven en waarin met name de activiteiten van het huidig BHG [Bureau Herkomst Gezocht] en de voorlichtingsactiviteiten van de Museumvereniging een plaats krijgen.’[46]

De evaluatiecommissie constateert dat het NIOD op dit moment wel een deel van de informatievoorziening voor zijn rekening neemt door de beantwoording van de gestage stroom informatieverzoeken van belanghebbenden, waaronder verzoekers en musea. Ook helpt het NIOD hen op weg bij het verrichten van onderzoek. Het benadert belanghebbenden niet proactief, en ook het uitvoeren van een aantal activiteiten die voorheen door de Museumvereniging werden ondernomen zijn niet belegd. Het NIOD heeft in gesprekken met de evaluatiecommissie verteld dat een actieve rol in de benadering van belanghebbenden en het uitvoeren van taken namens het museale veld op gespannen voet staan met de taak om op onafhankelijke en neutrale wijze het feitenonderzoek ten behoeve van individuele restitutiezaken in opdracht van de RC te verrichten.

De evaluatiecommissie onderkent dat het NIOD twee rollen heeft die moeilijk met elkaar te verenigen zijn: enerzijds contacten leggen en onderhouden met personen die mogelijk restitutieverzoeken indienen, en anderzijds onafhankelijk onderzoek doen naar de herkomst en het eigenaarschap van voorwerpen. Door die vermenging van functies bestaat het risico dat de onafhankelijkheid en daarmee de geloofwaardigheid van het NIOD als onderzoeksinstituut wordt aangetast.

De evaluatiecommissie constateert dat op dit moment de informatievoorziening op verschillende manieren tekortschiet:

• Er zijn websites van verschillende beleidsvormende en uitvoerende organen en databases (ministerie van OCW, RCE, RC, NIOD, Museale Verwervingen, Herkomst Gezocht) maar er is niet één plek waar alle informatie over het restitutiebeleid in zijn volledigheid wordt aangeboden.
• De website herkomstgezocht.nl is verouderd en onvolledig
  (zie ook hoofdstuk ‘Herkomstonderzoek en identificatie van erfgenamen’).
• Op dit moment wordt er niet of nauwelijks contact gezocht met mogelijke oorspronkelijke eigenaren of hun erfgenamen.
• Er vindt weinig of geen actieve informatievoorziening in binnen- en buitenland plaats om de bekendheid van het Nederlandse restitutiebeleid te vergroten.
• Er wordt op dit moment te weinig ondersteuning geboden aan personen die overwegen om een verzoek tot restitutie in te dienen.

Om deze knelpunten op te lossen, pleit de evaluatiecommissie ervoor dat er een helpdesk wordt ingericht naar het voorbeeld van Bureau Herkomst Gezocht, die passief en actief informatie biedt over het restitutiebeleid. De actieradius ervan moet – met behulp van Nederlandse ambassades – tot in het buitenland reiken.

Enerzijds verschaft deze helpdesk (mede met behulp van een meertalige website) alle informatie op het gebied van het restitutiebeleid en kan hij ook vragen van geïnteresseerden beantwoorden, anderzijds moet de helpdesk actief in binnen- en buitenland informatie bieden over het Nederlandse restitutiebeleid en contact zoeken met oorspronkelijke eigenaren of hun erfgenamen. De helpdesk kan ook het loket zijn waar claimanten zich melden met een restitutieverzoek. Een nieuwe, geactualiseerde database die zowel de NK-collectie als de ‘museale verwervingen’ ontsluit, kan ook door deze helpdesk worden aangeboden. De organisaties die betrokken zijn bij de uitvoering van het restitutiebeleid dienen de verantwoordelijkheid te nemen om deze database optimaal in te richten en bij te houden.

Deze helpdesk kan in de ogen van de evaluatiecommissie het beste worden ondergebracht bij de RCE. Doordat de RCE een onderdeel van het ministerie van OCW is, neemt de minister op deze manier rechtstreeks verantwoordelijkheid voor een actieve en slagvaardige uitvoering van de informatievoorziening op het gebied van het restitutiebeleid.
De andere landen waar een restitutiecommissie werkzaam is, bieden goede praktijkvoorbeelden van dergelijke helpdesks. Zo heeft het Deutsches Zentrum Kulturgutverluste sinds 2020 een helpdesk ingericht die advies en assistentie biedt rondom de restitutie van naziroofkunst.[47]

Met een dergelijk informatieloket bestaat het uitvoeringsinstrumentarium uit een gelijkzijdige driehoek van instanties met welomschreven taken:

Het Expertisecentrum Restitutie
Het wetenschappelijke onderzoekscentrum dat is ondergebracht bij het NIOD en onderzoek doet naar herkomst en nabestaanden, zowel gevraagd (op verzoek van de Restitutiecommissie of van claimanten en huidige bezitters die gezamenlijk meer willen weten over de herkomst van een voorwerp) als ongevraagd (nieuw structureel herkomstonderzoek naar NK-stukken).

De Restitutiecommissie
Een onafhankelijke commissie die (i) de minister adviseert over verzoeken om restitutie van stukken uit de rijkscollectie (wel of niet afkomstig uit de NK-collectie); (ii) bindende adviezen geeft aan verzoekers en huidige bezitters omtrent de restitutieverzoeken van voorwerpen die zich niet in de rijkscollectie bevinden.

Een helpdesk over restitutie
Een voorziening die ondergebracht wordt bij de Rijksdienst Cultureel Erfgoed en actief en passief informatie geeft over het restitutiebeleid. Dit loket moet de toegankelijkheid en bekendheid van het restitutiebeleid in binnen- en buitenland vergroten.